De opvang van Oekraïners in Nederland, meer dan een jaar na het begin van de oorlog

Op 24 februari 2022 viel Rusland Oekraïne binnen en kondigde president Zelensky de algehele militaire mobilisatie aan. In de eerste zes dagen na het begin van de oorlog werd vastgesteld dat 660.000 Oekraïners hun thuisland ontvlucht waren. Door dat hoge tempo werd het al snel duidelijk dat het wel eens de grootste vluchtelingencrisis van de 21ste eeuw in Europa kon worden. Alle landen in Europa maakten zich klaar om zo veel mogelijk mensen op te vangen, waar onder natuurlijk ook Nederland. Maar hoe is dat uiteindelijk gegaan en hoe vergaat het de Oekraïners nu, meer dan een jaar later?

De opvang in gastgezinnen

Zodra het duidelijk was dat mensen uit Oekraïne hulp nodig hadden, hebben duizenden Nederlanders zich aangemeld als gastgezin. Ze stelden hun huis open om een gezin in nood op te kunnen vangen. Organisaties zoals Takecarebnb koppelden personen met wat extra ruimte aan de vluchtelingen die op zoek waren naar onderdak. In sommige gevallen hield dat in dat een gezin in een logeer- of werkkamer terechtkwam, maar er waren ook mensen die vakantiehuisjes aanboden.

Na een tijdje hebben de gemeenten en hulporganisaties in Nederland er toch voor gekozen om niet langer nieuwe gastgezinnen aan te nemen. Het bleek namelijk dat het niet in alle gastgezinnen even goed ging. Door de urgentie van de situatie was er natuurlijk weinig voorbereiding, waardoor het pas tijdens het verblijf duidelijk werd dat er toch wel veel cultuurverschillen zijn tussen Nederlanders en Oekraïners. De meeste gastgezinnen gaven aan dat er discussies waren over de etenstijden, de houding van de kinderen en dat ze ook niet waren voorbereid op het gebrek aan privacy. 

Ook hadden de gastgezinnen onderschat hoeveel impact het delen van een woning heeft op de eigen gezinssituatie. Vooral wanneer er sprake was van het delen van voorzieningen zoals een badkamer en een keuken, merkten veel mensen dat ze het toch lastig vinden om hun eigen gewoontes aan te passen aan die van hun gasten. In het geval van jonge kinderen kwam het ook vaak voor dat de kinderen van het gastgezin en de kinderen van de gasten het niet bijzonder goed met elkaar konden vinden. 

Steeds vaker gaven gastgezinnen aan spijt te hebben van hun keuze en in sommige gevallen leidde dat er zelfs toe dat de gasten weer op straat stonden. Dat is niet zo wonderbaarlijk, want in het begin hebben de meeste gastgezinnen voornamelijk gehandeld uit een impuls, waardoor zij niet voldoende tijd hebben genomen om echt na te denken over wat hen te wachten stond. Het maken van een duurzame match was in het begin niet de eerste prioriteit, op dat moment moesten er gewoon zo veel mogelijk mensen gehuisvest worden.

De speciale status van vluchtelingen uit Oekraïne

Nederland kampt, net als veel andere Europese landen, al jaren met een vluchtelingencrisis. Er zijn op dit moment meer vluchtelingen dan opvangplekken, waardoor de beschikbare plekken overvol zijn. Vluchtelingen uit Syrië, Afghanistan en Turkije slapen op de grond. Voor hen zijn er veel minder plekken beschikbaar, omdat zij eerst een status moeten krijgen. Dat proces duurt erg lang, waardoor een vluchteling soms wel meer dan een jaar in een opvangcentrum zit.

Oekraïners hebben ten opzichte van deze vluchtelingen een speciale status, omdat zij geen asiel hoeven aan te vragen. De richtlijn tijdelijke bescherming is voor alsnog vastgesteld tot het einde van dit jaar en kan daarna nog met drie jaar verlengd worden. Pas als deze bescherming wordt afgewend, moeten vluchtelingen uit Oekraïne het asielproces doorlopen. Tot die tijd kunnen ze zich vestigen in ieder land van de EU, waar ze recht hebben op uitkeringen, onderwijs en zorg. Ook mogen ze gelijk werken, waardoor ze snel zelfvoorzienend kunnen worden.

Door deze speciale status waren er aanvankelijk geen zorgen over de opvang. Ook werd er eind maart een speciale noodwet aangenomen, waardoor burgemeesters werden verplicht om vluchtelingen uit Oekraïne op te vangen en hen te voorzien van fatsoenlijk onderdak, registratie in de basisregistratie personen, leefgeld, onderwijs en zorg. Er werd heel hard gewerkt om nieuwe plekken weer bewoonbaar te maken. Begin april waren er al meer dan 34.000 plekken beschikbaar, waarvan een deel zelfs nog leeg stond. De stroom aan vluchtelingen uit Oekraïne ging minder hard dan verwacht, waardoor er zelfs sprake was van een buffer. 

Ongeveer 20% van alle Oekraïners die onderdak zochten in Nederland, kwam terecht bij landgenoten die al voor de inval door Rusland binnen de Nederlandse grenzen woonden. 27% van alle vluchtelingen woonden zelfstandig, wat betekent dat er op hun adres alleen andere Oekraïense vluchtelingen stonden ingeschreven. Van de overige 53% was in november 2022 niet bekend op welke manier zij in Nederland verbleven.

Tussen de maanden juli en november van 2022 nam het aantal vluchtelingen toe met bijna 15.000. Qua verdeling waren alle vluchtelingen erg verspreid, van Limburg tot aan Zeeland en zelfs de Waddeneilanden. Van alle vluchtelingen die in 2022 in Nederland waren ingeschreven, is 16% alweer geremigreerd. Deze groep bestond voor meer dan twee derde uit mannen, waarvan de meesten tussen de 25 en 45 jaar oud waren.

Een inkomen krijgen of zelf verdienen

Het eerdergenoemde leefgeld werd vastgesteld op €60 in de week voor iedere vluchteling, dit bedrag was bedoeld als kleedgeld, voor eten kwam daar nog een apart gedrag bovenop. Voor mensen die werden opgevangen bij particulieren was dit bedrag anders. Ook speelde de leeftijd van de vluchteling en de grootte van het gezin mee.

Sinds 1 februari 2023 zijn de bedragen als volgt:

Er zijn dus heel veel verschillende scenario’s mogelijk. Ter verduidelijking een voorbeeld van een gezin met één persoon van 34 jaar en één persoon van 5 jaar, dat inwoont bij een gastgezin: 

• De vluchteling van 34 jaar krijgt €56,12 kleedgeld + €215,06 eetgeld + €93,00 extra toelage. Dat is €364,18 leefgeld. 

• De vluchteling van 5 jaar krijgt €56,12 kleedgeld + €178,36 eetgeld + €93,00 extra toelage. Dat is €327,48 leefgeld. 

In totaal krijgt dit gezin dus elke maand €364,18 + €327,48 = €691,66 leefgeld. De manier waarop dit bedrag wordt uitgekeerd verschilt per gemeente, het kan gaan via de bankrekening, een speciale money card, contant of zelfs in natura. Om recht te krijgen op dit geld, moet een vluchteling zich zo snel mogelijk inschrijven bij de basisregistratie van de gemeente.

Bij de Raad van State werd een spoedregeling ingediend om ervoor te zorgen dat werkgevers ook werknemers met een Oekraïens paspoort konden aannemen, zonder dat zij daarvoor extra papierwerk hoefden in te vullen. In november van vorig jaar bleek uit gegevens van het CBS dat de overgrote meerderheid van de Oekraïense vluchtelingen inmiddels werk had gevonden, waarvan de meeste via de uitzendbranche.

Maar hoe zit dat in de praktijk?

Zo op papier lijkt het dus alsof Nederland alles goed voor elkaar had, vluchtelingen konden snel een woning betrekken, hadden een budget beschikbaar en konden ook snel aan het werk. Maar, hoe hebben vluchtelingen dat zelf ervaren? Om die vraag te kunnen beantwoorden hebben we drie vluchtelingen, Vitalik Nemo, Anastasia Kornienko en Anna Nikitina, gevraagd naar hun persoonlijke ervaringen.

Allemaal zijn ze op een andere manier in Nederland terecht gekomen, waardoor ze ook ieder hun eigen ervaring hebben. Zo heeft Vitalik eerst nog een tijdje in Polen gewoond, is Anastasia eerst verhuisd binnen Oekraïne en kwam Anna via Polen en Duitsland in Nederland terecht. 

Om te beginnen hebben zij allemaal verschillende redenen om te kiezen voor Nederland. Vitalik wilde al lang voor het uitbreken van de oorlog naar Nederland verhuizen, maar dat was er nog niet van gekomen. Anastasia koos voor Nederland op basis van het advies van een vriendin en Anna was eigenlijk op doorreis naar Canada maar besloot toch om in Amsterdam te blijven.

Tijdens hun eerste periode in Nederland woonden zowel Vitalik als Anastasia bij vrienden. Anna vond eerst via vrienden een gastgezin en kreeg later via het Rode Kruis een nieuw gastgezin toegewezen. Allemaal wisselden ze een paar keer van plek totdat ze uiteindelijk zelf op zoek gingen naar een meer permanente verblijfplek.

Met betrekking tot de zoektocht naar een woning zijn er een aantal dingen te benoemen waar alle drie de Oekraïners tegenaan liepen. Om te beginnen waren ze zich er allemaal van bewust dat het vinden van een huurwoning in Nederland erg moeilijk is, ook voor de Nederlanders zelf zijn de wachttijden erg lang. Het proces wordt alleen maar ingewikkelder als je niet uit Nederland komt, sommige huisbazen verhuren liever niet aan buitenstaanders.

Ook waren ze het erover eens dat het proces van het vinden van een huis erg moeilijk is. Zelfs wanneer je via het internet een leuke woning hebt gevonden, moet je nog veel werk verzetten om jezelf ervoor aan te melden. Zo moet je veel verschillende soorten papierwerk inleveren, van een CV tot aan een bankafschrift en soms zelfs een introductievideo. Vitalik gaf aan dat hij echt geluk heeft gehad met het vinden van zijn huidige appartement, omdat hij charismatisch is een aanbeveling van zijn vorige verhuurder mee had gekregen.

Tot slot zijn ook de huizenprijzen erg tegengevallen. Vitalik gaf al aan dat je moet kunnen aantonen dat je salaris drie keer zo veel als de huurprijs moet zijn, wat betekent dat het voor mensen met een lager inkomen heel moeilijk is om een passende woning te vinden. Zelf was hij meer dan €1500 kwijt voor een appartement van 135 m2, waar hij de huur eerst deelde met zijn vrouw en daarna met zijn zus. Anastasia verdient ongeveer €900 in de maand, wat volgens haar genoeg is, maar niet erg ruim. Ook vond ze het vreemd dat veel huurwoningen worden opgeleverd zonder stoffering, waardoor ze ook nog extra moest investeren in een vloer en lampen. 

Anna heeft met veel geluk een klein appartement ver buiten de stad kunnen vinden. Per maand betaalt ze hier bijna €1900 inclusief voor. De afstand tot het centrum van de stad is wel een probleem voor haar, omdat het openbaar vervoer niet erg goed geregeld is. Economisch gezien heeft zij het erg zwaar, omdat ze voor haar inkomsten afhankelijk is van freelance werk bij verschillende projecten.

Willen de vluchtelingen uit Oekraïne in Nederland blijven?

Uiteindelijk heeft Vitalik gewoond in Amsterdam, Rotterdam en Krommenie, om vervolgens in Alkmaar terecht te komen. Inmiddels heeft hij een werkvisum, waardoor het voor hem ook mogelijk is om na de tijdelijke bescherming in Nederland te blijven. Hij woont nu met zijn zus en heeft het naar zijn zin in Nederland, hij vindt de cultuur en de mensen leuk. Vitalik zou graag terugkeren naar Oekraïne, maar door de interne politieke problemen, het gerechtelijk systeem en de Sovjet-mentaliteiten wordt hij hierdoor nog van weerhouden. Het liefst gaat hij wel ergens anders dan in Alkmaar wonen, want deze stad heeft hem op het gebied van cultuur weinig te bieden.

Anastasia heeft inmiddels een baan in een café, waar ze in de keuken werkt. Hiermee verdient ze genoeg geld om van te leven en af en toe ook wat naar haar familie in Oekraïne te sturen. Ze denkt erover na om na de oorlog weer terug te keren naar haar thuisland, maar ze vindt het ook een aantrekkelijke optie om hier te blijven totdat ze voldoende geld heeft verdiend voor haar toekomst. Voor haar hangt het vooral af van de tijdelijke bescherming, zodra deze afloopt, zal ze een definitief plan maken. 

Helaas had Anna wat meer moeite met het vinden van een baan. Ze werkte namelijk altijd als een designer bij filmproducties, fotograaf en illustrator, waardoor het uitzendbureau het te moeilijk vond om voor haar een passende match te vinden. Uiteindelijk heeft ze nog steeds geen permanent werk gevonden, maar houdt ze zich wel bezig met een liefdadigheidsproject. Samen met de dochter uit haar eerste gastgezin richt ze zich op het laten zien van wat er allemaal in Oekraïne gebeurt en het bedanken van de mensen die zich inzetten voor de situatie. Zodra de oorlog is afgelopen en de creatieve industrie zich weer heeft hersteld, wil ze terug naar Oekraïne om haar nieuwe kennis daar toe te passen.